Neufahrwasser
Nowy Port (kaszb. Fôrwôter, niem. Neufahrwasser) – osiedle Gdańska położone przy ujściu Martwej Wisły. Graniczy od zachodu z Brzeźnem, od południa z Letnicą, a przez Martwą Wisłę ze Stogami z Przeróbką. Dzielnica ma charakter mieszkaniowo-portowy, dawniej mieszkaniowo-portowo-przemysłowy. Wzdłuż nabrzeży rozciągają się tereny Portu Gdańsk.
Dawniejsza, niemiecka nazwa dzielnicy „Neufahrwasser” pochodzi od Neues Fahrwasser, czyli „nowy tor wodny” i w XVIII wieku oznaczała pierwotnie akwen pomiędzy wybrzeżem w Nowym Porcie a wyspą w miejscu dzisiejszego półwyspu Westerplatte, obecny Kanał Portowy. Nazwę tę przeniesiono następnie na powstającą od 1772, położoną nad Kanałem Portowym osadę. W języku polskim pod koniec XIX wieku zaczęto używać nazwy w brzmieniu Nowyport lub Nowy Port, co dobrze określało dzielnicę w stosunku do „starego” portu Gdańska położonego na Motławie.
W 1454 tereny Mierzei Wiślanej zostały przyznane Gdańskowi Wielkim Przywilejem. Gdańsk wszedł w posiadanie tych obszarów w XVII/XVIII wieku.
Nowy Port został lokowany pod koniec XVIII wieku, jako osada portowa konkurencyjna dla Gdańska, jednak osada rybacka istniała już tu wcześniej, przynajmniej od XVI wieku. W XVI wieku na terenie obecnego Nowego Portu odbyła się bitwa pomiędzy wojskami króla Polski Stefana Batorego a miastem Gdańsk, zakończona ugodą. Od tego czasu Nowy Port, leżący faktycznie poza Gdańskiem, był przez Gdańsk lub przez cystersów kontrolowany.
W 1698 został założony cmentarz u zbiegu ulic Władysława IV i Wyzwolenia, na którym chowano żołnierzy z załogi Szańca Zachodniego, a od końca XVIII wieku także mieszkańców, zarówno protestantów jak i katolików. Teren cmentarza był powiększany, po 1855 był przeznaczony już wyłącznie dla ewangelików (katolicy otrzymali odrębny cmentarz). Został zamknięty po 1945 i następnie zlikwidowany, a na jego miejscu powstał skwer.
W 1772, podczas pierwszego rozbioru Polski, teren Nowego Portu, w przeciwieństwie do Gdańska, znalazł się na terenie Prus i powstała w nim komora celna. Władze pruskie, pragnąc zdobyć Gdańsk, chciały osłabić go ekonomicznie, stąd zbudowały pod koniec XVIII wieku osadę portową i zachęcały kapitanów statków, by towary zostawiali już w Nowym Porcie, a nie w Gdańsku. W 1793 również Gdańsk znalazł się w granicach Prus, co spowodowało brak granicy pomiędzy Nowym Portem a Gdańskiem. Ponieważ nie było sensu utrzymywać dwóch portów w tak niewielkiej odległości od siebie, połączono w 1806 oba kapitanaty, tworząc de facto jeden port.
Coraz większy tonaż budowanych statków oraz niski stan rzek Wisły i Motławy spowodował konieczność przebudowy portu gdańskiego (na Motławie) jednakże już w 1807 okazało się, że port w Gdańsku będzie zbyt mały. Spowodowało to wzrost znaczenia portu w Nowym Porcie, który mógł przyjmować znacznie większe jednostki. W 1812, podczas wojen napoleońskich, na teren państwa pruskiego wkroczyli Rosjanie, oblegając w styczniu 1813 Nowy Port, broniony przez wojska francuskie. Osada wyszła z oblężenia zrujnowana, po wojnie jednak nastąpił wielki rozwój osady, a w szczególności portu.
W 1814 w Gdańsku utworzono zarząd policji, który w swoim zasięgu działania miał nie tylko miasto Gdańsk, ale również nieleżący jeszcze w granicach miasta Nowy Port, którego niewielka część, biorąc pod uwagę granice dzielnicy po reformie z 1992, została włączona do miasta już 17 marca 1814.
W 1817 Nowy Port został przyłączony do Gdańska, a znajdujący się na terenie dzielnicy port morski stał się drugim portem w mieście. Wówczas to Nowy Port zaczął rozwijać się jeszcze bardziej dynamicznie niż wcześniej. W 1831 Gdańsk nawiedziła epidemia cholery. Epidemia ta na terenie miasta rozpoczęła się na terenie Nowego Portu, gdzie zaczęli chorować na nią robotnicy.
W 1840 port w Nowym Porcie przestał oficjalnie istnieć jako osobny obiekt, gdyż został połączony z portem na Motławie. Dość istotnym impulsem do fuzji stała się ostra zima, która spowodowała odcięcie tradycjnej drogi do portu na Motławie i konieczność przepływania przy nabrzeżu Nowego Portu (Martwą Wisłą). W latach 40. XIX wieku do Nowego Portu zaczęła docierać komunikacja publiczna. Powozy były własnością prywatną, ale kursowanie było kontrolowane przez miasto. W tym samym czasie na terenie portu zadebiutowały parowe holowniki, które spowodowały znaczny wzrost przepustowości portu. W 1848 nastąpił bunt robotników portowych, którzy wcześniej holowali statki ręcznie. Władze miejskie zawiesiły działalność służb holowniczych. Holowniki wróciły jednak do służby już w 1849.
W 1855 katolicy otrzymali własny cmentarz u zbiegu ulic Wolności i Góreckiego, który funkcjonował tylko do 1886. W 1928 jego teren został przekształcony w park, a w latach 60. XX wieku na jego miejscu zbudowano betonowy obiekt usługowy. Nowy cmentarz katolicki został uruchomiony w 1866 przy ul. Góreckiego i funkcjonuje nadal (cmentarz w Nowym Porcie). W latach 20. XX wieku został powiększony w kierunku wschodnim.
W latach 60. XIX wieku gdański port przeżywał trudności gospodarcze, związane z zaniedbaniami i niedoinwestowaniem. W petycji do władz władz pruskich stwierdzono, że w Prusach nie ma drugiego portu, który musi obsługiwać taką ilość statków (około 3000 rocznie) i jednocześnie byłby tak zaniedbany. Gdańska korporacja kupiecka żądała przesunięć środków inwestycyjnych z małych portów na terenie Pomorza Zachodniego na rzecz portu w Gdańsku. Mimo podwojenia żeglugi w Nowym Porcie, w latach 60. Port nie został rozbudowany. Jedyną istotną inwestycją była wybudowana w 1867 linia kolejowa, łącząca centrum Gdańska z Nowym Portem (linia kolejowa nr 249). Linia kolejowa oprócz tego, że spowodowała możliwość całorocznej pracy przeładunkowej na kierunku ląd-statki, spowodowała też rozwój dzielnicy.
W 1891 zostały przyłączone grunty wsi Brzeźno (wokół Basenu Wolnocłowego).
W 1891 w Nowym Porcie powstała pierwsza linia tramwajowa, łącząca Nowy Port (obecny przystanek kolejowy Gdańsk Brzeźno) z Brzeźnem. Linia ta nie była połączona z żadną inną gdańską linią tramwajową. W 1894 otwarto latarnię morską, która oprócz wskazywania drogi okrętom i samolotom, posiadała kulę czasu umożliwiającą synchronizowanie zegarów. W 1899 w Nowym Porcie powstały Gdańskie Tramwaje Elektryczne, będące filią drezdeńskiego Towarzystwa Akcyjnego Kummer. Połączono wówczas sieci tramwajowe, przez co Nowy Port zyskał połączenie tramwajowe z Wrzeszczem przez Brzeźno oraz linię łączącą Nowy Port ze Śródmieściem, przechodzącą przez obecne tereny stoczniowe. W 1899 wybudowano również zajezdnię, służącą do dziś.
Szczególnie dynamiczny okres w rozwoju dzielnicy przypada jednak na początek XX wieku. W latach 1902-1909 w Nowym Porcie powstało 126 nowych budynków mieszkalnych, głównie przeznaczonych dla robotników, szybciej budowano tylko w znacznie większym terytorialnie i ludnościowo Wrzeszczu (364 domy). W 1906 dzielnica została skanalizowana.
Podczas I wojny światowej produkcja przemysłowa Nowego Portu była podporządkowana celom militarnym, a dotychczasowy port handlowy został przekwalifikowany na port wojenny.
Po wejściu w życie postanowień traktatu wersalskiego Gdańsk stał się wolnym miastem, port został przekazany w zarząd Rady Portu i Dróg Wodnych. Opuszczone przez wojsko koszary przy ul. Kasztanowej/Oliwskiej zostały 11 marca 1922 przyznane na własność rządowi polskiemu, który urządził w nich tzw. etap emigracyjny. W późniejszych latach w obiekcie tym znajdowało się wiele mieszkań zajmowanych przez obywateli polskich pracujących w Wolnym Mieście Gdańsku, świetlica Związku Polaków, szkoła podstawowa Macierzy Szkolnej, sala sportowa, Dom Harcerza oraz kaplica pw. Matki Boskiej Częstochowskiej, której rektorem był ks. Marian Górecki.
W 1928 zajezdnia w Nowym Porcie została zbudowana od podstaw i w tym kształcie istniej bez większych zmian do dziś. W 1929 przeniesiono torowisko z terenów stoczniowych na obecną ulicę Marynarki Polskiej – linia ta otrzymała taki przebieg, jaki ma obecnie.
1 września 1939 ostrzał z okrętu Schleswig-Holstein, cumującego w Nowym Porcie oraz z Latarni Morskiej rozpoczął II wojnę światową. Wielu Polaków mieszkających w dzielnicy zostało w tym dniu aresztowanych. Równocześnie władze niemieckie przejęły dawny kompleks koszarowy przy ul. Kasztanowej/Oliwskiej, gdzie powstał obóz przejściowy Nowy Port (Zivilgefangenenlager Neufahrwasser) oraz komenda obozów jenieckich, pod którą podlegały jeszcze dwa inne obozy na Pomorzu (do 31 marca 1940). W lutym 1945 z Nowego Portu rozpoczęła się ewakuacja niemieckiej ludności Gdańska.
30 marca 1945 do Nowego Portu wkroczyły wojska radzieckie. W wyniku działań wojennych port został doszczętnie zniszczony.
Za: http://pl.wikipedia.org
